Tác giả: Mai Hạnh
Ảnh: vợ chồng Mahler & Alma.
Bản giao hưởng số 5 của Mahler ra đời trong giai đoạn tác giả trải qua những biến động đặc biệt: lúc này ông đã tiến xa trong sự nghiệp, là giám đốc của nhà hát Opera Vienna và nhạc trưởng chính của dàn nhạc Vienna Philharmonic, các tác phẩm của ông đang được công chúng đón nhận; hồi đầu năm 1901, ông lâm vào một trận ốm nặng và may mắn bình phục lại được. Sau đó ông gặp tình yêu của đời mình và nhanh chóng kết hôn vào năm sau, và cùng đón đợi con đầu lòng. Có lẽ, cảm xúc từ những sự kiện lớn của đời người đã góp phần hình thành nên thế giới âm hưởng trong giao hưởng số 5 – một trong những kiệt tác không chỉ của riêng Mahler mà còn là của kho tàng âm nhạc cổ điển.
Tác phẩm có năm chương, mặc dù Mahler đã nhóm các chương thành các phần lớn:
Phần 1: hai chương đầu tiên về cơ bản có thể coi như một tổng thể.
Chương 1 được đề Trauermarsch: In gemessenem Schritt. Streng. Wie ein Kondukt – tức Hành khúc tang lễ: Tốc độ vừa phải. Nghiêm ngặt. Tương tự một đám tang).
Phần độc tấu trumpet ở mở đầu chương đầu bằng motif 4 nốt gần giống với motif mở đầu bản số 5 Định mệnh của Beethoven, lấy chủ đề từ khúc quân hành Generalmarsch của quân đội Áo -Hung, sau đó là một đoạn diễu hành tang lễ trầm buồn nhưng cũng có chất uy hùng, là chủ đề chính của chương. Giai điệu của chủ đề phụ sau đó bớt đi tính bi thương, có phần bình lặng hơn.
Chương 2 Stürmisch bewegt, mit größter Vehemenz, được hiểu là: di chuyển như vũ bão, với sức mạnh lớn. Dẫu vậy, chương hai vẫn giữ lại một số yếu tố chung với chương đầu, nhất là motif 2 nốt nhảy lên quãng 7 càng nổi bật và dẫn dắt tới chủ đề đầu tiên. Giữa chương, có một đoạn trở lại không khí nặng nề của hành khúc tang lễ chương trước (im Tempo des ersten Satzes “Trauermarsch”). Cuối chương là một đoạn tươi sáng như khúc ca chiến thắng – bùng lên một chốc lát, rồi lại tan biến khi âm điệu bi ai trở lại.
Phần 2: chứa nội dung âm nhạc của chương 3 Scherzo: Kräftig, nicht zu schnell (chương Scherzo: Mạnh mẽ và không quá nhanh). Đây là chương nhạc đóng vị trí trung tâm của tác phẩm, khai thác và phát triển chất liệu qua nền điệu vũ waltz. Bè kèn horn tấu những nét nhạc nhẹ nhõm, vui tươi và có phần dí dỏm. Đan xen giữa các phần tốc độ nhanh là các đoạn tĩnh lặng ruhig, tạo sự thăng bằng cho tổng thể.
Phần 3: gồm 2 chương cuối.
Chương 4 Adagietto: Sehr langsam (Rất chậm) chỉ soạn cho cho các nhạc cụ dây: dàn dây kéo vỹ (violin, viola, cello, contrabass) và và dây gảy là đàn harp. Đây có lẽ là khúc nhạc nổi tiếng nhất của Mahler và là tiết mục được trình diễn thường xuyên nhất trong số các tác phẩm của ông. Âm điệu dịu dàng của chương Adagietto diễn tả tình yêu của nhạc sỹ dành cho Alma vợ ông, như đoạn thơ ông viết:
Wie ich Dich liebe, Du meine Sonne,
ich kann mit Worten Dir’s nicht sagen.
Nur meine Sehnsucht kann ich Dir klagen
und meine Liebe, meine Wonne!
Hỡi mặt trời của anh, dẫu yêu em nhường nào
Thì anh cũng chẳng thể nói nên lời nào đâu
Chỉ biết than với em những khát khao của anh
Và tình yêu của anh, niềm hạnh phúc của anh !
Chương 5 của bản giao hưởng được đề Rondo – kết thúc: Allegro – Allegro giocoso. Frisch, bao trùm bởi không khí vui tươi, hồ hởi. Chương nhạc mở đầu với âm điệu mang chất đồng quê mộc mạc, và sau đó tổng hợp và phát triển chất liệu từ các chương trước đó.
Giao hưởng số 5 của Mahler đã được VNSO, VNAM và nhạc trưởng Honna Tetsuji trình diễn trong đêm hoà nhạc Joint Concert tại Phòng hoà nhạc lớn, Học viện Âm nhạc Quốc gia Việt Nam vào ngày 18 tháng 12 năm 2022.
Nghe tác phẩm với nhạc trưởng Leonard Bernstein và Vienna Philharmonic Orchestra